همدان، پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی خوش درخشید

دبیرکل مجمع گفتگوی کشورهای آسیایی(ACD)حرف آخر را زد. «همدان به درستی برای پایتختی کشورهای آسیایی در سال ۲۰۱۸ انتخاب شد. همان همدانی که شاعران گفته‌اند:

در دامــــن الوند که همســنگ جنـــان است

شهری‌است چو فردوس که نامش همدان است»

وقتی مجمع گفت‌و‌گوی کشورهای آسیایی تصمیم می‌گیرد شهری را پایتخت گردشگری کند، شایستگی‌ها، ظرفیت‌ها، توانایی‌ها، سابقه تاریخی، موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و امکانات مدنظر قرار می‌گیرد.

حالا شهری پایتخت گردشگری آسیایی در سال ۲۰۱۸ است که گردشگری به عنوان محور اصلی توسعه استان ذیربط آن معرفی شده‌است. در میان پایتخت گردشگری بودن همدان در سال ۲۰۱۸، برگزاری اجلاس مهم اعضای وابسته سازمان گردشگری جهانی در این سال و نشست اعضای سازمان همکاری ACD در همدان فرصت بسیار خوبی برای معرفی این استان، جذب گردشگران و سرمایه­‌گذاران و در نهایت مشارکت جامعه محلی است.

مسئولان گفته‌اند که بیش از ۵۰ برنامه متنوع در سطوح ملی و جهانی برای سال ۲۰۱۸ در همدان تدارک دیده شده‌است.

گرچه در بازدیدهایی که از سطح شهر همدان، بخش­هایی از تویسرکان، فرسفج و لالجین انجام شد، مهمان­‌نوازی مردم و مسئولان بسیار چشمگیر بود، ضرورت آموزش درباره گردشگری مسئولانه، شیوه­‌های مهمان­‌نوازی و دیگر آموزشهای کاربردی برای جامعه محلی و مسئولان لازم به نظر می‌رسید.

در این سفر فرصتی دست داد تا از جاذبه‌های کمتر شناخته‌شده نیز بازدید شود. از جمله این موارد می‌توان به بازدید از محله‌ای با تعدادی کارگاه قدیمی سفال­گری اشاره کرد. محله­‌ای که همچون دهی کوچک، بناهای گلی و خیابان خاکی دارد و خنکای گِل را می‌توان در کف دست، پا و گونه­‌ها حس کرد.

شهری سفالی به وسعت جهان

شهر لالجین پایتخت سفال ایران و شهر جهانی سفال نامگذاری شده‌است. این شهر یکی از قطب‌های گردشگری استان محسوب می‌شود. به گفته مسئولان همراه، هشتاد درصد از جمعیت شهر لالجین به شغل سفالگری، سرامیک‌کاری و دیگر شغل‌های وابسته همچون نقاشی سفالینه‌ها، بسته‌بندی و خرید و فروش محصولات سفالی اشتغال دارند.

لازم به ذکر است کارگاه‌های سفال در شهر لالجین، به چهار دسته کارگاه‌های سنتی، نیمه‌مدرن، کارگاه­های خانگی و کارخانه­‌های سرامیک و کاشی تقسیم می­‌شوند.

شهر لالجین یک هزار و ۲۰۰ کارگاه سفالگری و ۳۰۰ واحد فروشگاهی دارد. این هنرمندان و استادکاران بیش از ۸ هزار مدل سفال با لعاب­ها و سایزهای متفاوت تولید می‌کنند. در هر یک از این کارگاه‌های سفالگری معمولا دو “چرخکار” پشت چرخ سفالگری نشسته و از گل خام، سفالینه می‌سازند. دو “گل‌مال” در قسمتی از کارگاه به  نام “ترپاق دان” کار می‌کنند و گل خام را ورز داده و یک “پادو”  کارهای کوچک را در کارگاه انجام می‌دهد.

بهار دلنواز و بی‌خزان، تویسرکان

تویسرکان شهری کهن در دامنه الوند است. شهری که روزگاری “زورآور” یا “رودآور” نامیده شده و اینک از دو نام “توی” و “سرکان” که نام دو ده در آن منطقه بوده، تشکیل شده‌است.

اگرچه اغلب تویسرکان را با محصول گردوی آن می شناسند اما پتانسیلهای فراوان دیگری نیز در این شهر وجود دارد که هریک به نوبه خود بر رشد استعدادها و توانمندی‌های این دیار و افزایش سطح اقتصاد، درآمدزایی و جذب گردشگر برای شهرستان تویسرکان مؤثر است. در طول تردد در مسیرهای دسترسی به تویسرکان، وجود کارگاه‌های نجاری و منبت چشمگیر بود. این هنر تویسرکان را در زمره شهرستان‌های صادرکننده جهانی منبت قرار داده‌است. شاغلان صنایع دستی این شهرستان در رشته‌های قالیبافی، گلیم‌‌بافی و دوخت گیوه نیز فعالیت دارند. در روستاهای تویسرکان به دلیل وجود زمستان‌های پربرف و وجود پشم و پنبه فراوان، از قدیم قالیبافی رواج داشته است. وجود فرشهای نسبتاً مرغوب با نقوش و رنگ آمیزی زیبا با عمری متجاوز از ۱۰۰ سال، نشان از قدمت این هنر در این منطقه دارد.

مهمترین سوغات تویسرکان عبارتند از: گردو، بادام، پشمک، نقل و نبات، عسل، سماق، منبت‌کاری ، صابون محلی، انواع آلو و شاطه‌حلوا. شاطه‌حلوا شیرینی است که از جوانه گندم، زعفران، شکر، آرد و گاهی عسل تهیه می‌شود.

آشیانه فرسفج

خبرنگاران اجلاس همدان-پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی در سال ۲۰۱۸- به مهمترین کاروانسرای استان همدان، بر بلندای تپه‌ای در شهری به نام فرسفج که سالهای دور در مسیر جاده زیارتی کربلا قرار داشته، منتقل شدند. این کاروانسرا محل استراحت مسافران و کاروانهایی بوده که به قصد تجارت، زیارت و سیاحت به غرب کشور و عتبات عالیات کشور عراق سفر می کردند.

در کاروانسرای چهارایوانه و چهاربرج دایره‌­ای فرسفج فرماندار شهرستان تویسرکان، رئیس اداره میراث فرهنگی تویسرکان و شهردار شهر فرسفج با حضور مردم محلی توضیحاتی درباره این شهر ارائه دادند و از سابقه فرهنگ و تاریخ و علم و صنعت در دیارشان سخن گفتند.

در این بخش با شاخه‌های گل رز و “آش سماق” مهمان‌نوازی شد.

کاروانسرای فرسنج یکی از ۹۹۹ کاروانسرای شاه عباسی است  که با سبک معماری صفوی ساخته شده‌است. در ابتدای بازدید از کاروانسرا، دیوارهای قطور، سقف‌های طاق ضربی با استحکام بالا، اتاق‌های متعدد متصل، ایوان‌ها و زیراندازهای مناسب چشم‌نوازی می‌کردند. در میانه این کاروانسرا چشمه آبی است که در تمامی فصول سال به یک میزان آبدهی دارد. به گفته مسئولان، کاروانسرای فرسفج در کنار جاده قدیمی که در زمان صفویه احداث شده، از راه­های مواصلاتی مهم بوده و پایتخت را به سرحدات غربی متصل می­‌کرده و تا یک قرن پیش نیز دایر و مورد استفاده قرار داشته‌است. همچنین اعلام شد که تا پنجاه سال پیش نیز بیشتر قسمت­های این بنا سالم و پابرجا بوده‌است. این بنای تاریخی به شماره ۱۹۷۰ در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده و قرار است پس از مرمت مورد بهره‌برداری گردشگری توسط بخش خصوصی قرارگیرد.

ساقی خوانی در بزم آرتیمانی 

محله “همینه” در “آرتیمان” از توابع تویسرکان فضایی آرام و ساده اما با شکوه دارد. بازدید از آرامگاه میررضی و نشستن پای میثاق­ خوانی مریدان آرتیمانی لطف و صفایی داشت.

آرامگاه میررضی آرتیمانی میزبان شاعران و اهل دل است. وی پس از منشی­گری در دربار شاه‌عباس به دامادی او ارتقا پیدا می­‌کند. این بنا در حالی که از آن ویرانه‌ای بیش نمانده‌بود در سال ۱۳۵۴ توسط انجمن آثار ملی مرمت شده‌است.

تنها اثر باقیمانده از میررضی‌الدین آرتیمانی ۱۲۰۰ بیت شعر است که در این میان ساقی­‌نامه و سوگندنامه او بی­‌نظیر هستند. به گفته کارشناسان ادبیات فارسی، ساقی‌­نامه میررضی با همه اطناب و همانندی مضامین و تکرار ابیات، گاه نقدهای زیرکانه و تیزبینانه‌ای دارد که از جلوه‌های شعرفارسی محسوب شده و همواره دغدغه انسانی داشته و هرگز وظیفه ارشاد و اصلاحی خود را از یاد نبرده است.

در مطب ابن سینا

از شاخصه‌های شهرهمدان وجود آرامگاه مملو از بازدیدکننده ابوعلی‌سینا در یکی از میادین اصلی شهر است. به گواه راهنمایان محلی، اغلب گردشگرانی که به همدان سفر می‌کنند از آرامگاه ابوعلی‌سینا و مقبره “عارف قزوینی” در حیاط آن بازدید می‌کنند.

نخستین بنای آرامگاه ابوعلی‌سینا در زمان قاجار ساخته شد و آرامگاه جدید به مناسبت هزارمین سالروز تولد این دانشمند بزرگ توسط انجمن آثار ملی ایران در زمان پهلوی دوم احداث و در سال ۱۳۳۳خورشیدی افتتاح شد.

طبق مستندات انجمن آثار ملی ایران، طرح و نقشه اولیه این بنا در خرداد سال ۱۳۲۴خورشیدی و توسط این انجمن بین مهندسان و فارغ‌التحصیلان رشته معماری به مسابقه گذاشته و با نظرجناب آقایان آندره گُدار و مهندس فروغی، طرح پیشنهادی مهندس هوشنگ سیحون پذیرفته شد. در نیمه سال ۱۳۲۶ انجمن تصمیم به اجرای طرح گرفت. سال بعد هوشنگ سیحون طرح پیشنهادی را به عنوان پایان‌نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس تقدیم کرد و اوایل سال ۱۳۲۸ ساخت این آرامگاه آغاز شد. نقشه آرامگاه بر اساس گنبد قابوس (دراستان گلستان) که از شاهکارهای معماری به‌ شمار می‌آید، کشیده‌ شده‌است. تنها اختلاف ظاهری این بنا با گنبد قابوس در این است که گنبد قابوس ۱۰ تَرک ولی آرامگاه بوعلی ۱۲ تَرک دارد. وجود ۱۲ ستون نشان‌دهنده ۱۲ رشته دانشی است که ابن سینا بر آن‌ها احاطه داشته‌است.

محل فعلی آرامگاه بوعلی منزل مسکونی ابوسعید دخوک، یار دیرین او بوده و بوعلی مدتی را نزد او به عنوان مهمان سپری کرده و البته مزار هر دو در این محل واقع است. در قسمت بالای دیوارهای داخلی محوطه مربع شکل آرامگاه، بیست بیت قصیده معروف «عینیه» که از آثار ادبی شیوای ابن سینا در حکمت و فلسفه به ‌شمار می‌آید درج شده که راجع به مراحل مختلف سیر روح انسان و ارتباط آن با عالم جسمانی سروده شده‌است.

در محدوده آرامگاه ابوعلی‌سینا دو تالار به عنوان موزه و محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیای کشف شده و تالار دیگری شامل کتابخانه‌ای مشتمل بر ۸ هزار جلد کتاب خطی و چاپی نفیس ایرانی و خارجی و غرفه‌هایی است که  آثار ابوعلی‌سینا و شعرا و نویسندگان همدانی نگهداری می‌شود. در غرفه آثار بوعلی، عکسی از جمجمه وی نیز در معرض دید گذاشته شده که گمان می‌رود در زمان تخریب مقبره قدیمی گرفته شده‌است.

گذر بوعلی

آخرین مکان­ مورد بازدید گذر بوعلی بود که در راستای گردشگری پیاده‌روی با هدف توسعه گردشگری کم‌شتاب پیمایش شد. گذری که توسط شهرداری همدان آماده شده و البته از خودرو برقی نیز برای تردد بی‌بهره نیست.

برخی قدیمی­ ها از این گذر با باج‌گیری و یا راه انداختن دعواهای معمولی یاد می‌کنند که از سوی “کلاه شابگاهی‌ها” به راه انداخته می‌شد. این روزها اما خیابان بوعلی پررفت و آمدترین منطقه شهری محسوب شده و محل گذر اکثر شهروندان است.

از مسجد جامع شهر نیز در میانه این گذر بازدید شد. این مسجد قدیمی‌ترین مسجد همدان است. بنای فعلی مسجد با توجه به مشخصات معماری و کتیبه‌های موجود، متعلق به قرون اولیه اسلامی است. این بنا با شکل نامنظم هندسی دارای صحن مستطیل شکل در میان، ۳ ایوان در جهات جنوبی، شرقی و شمالی، چندین شبستان، گنبد و گنبدخانه، ۶ مناره و چند حجره است . بخش‌هایی از این مسجد در قرن اخیر به بناهای احداث‌شده در دوره قاجاریه الحاق شده‌است. این مسجد با شماره  ۱۷۳۳ در لیست آثار ملی ثبت شده‌است.

در گذر بوعلی تندیسهای متعددی معرف مشاغل مختلف از جمله سلمانی، حلاجی، قهوه‌چی، پرنده فروشی، شاه و وزیر و… بودند.

بازار فرش

در ادامه بازارگردی، بازار سرپوشیده فرش بیشترین اهمیت را برای بازدیدکنندگان داشت. نقوش ثبت‌شده فرش‌های استان همدان شامل “کسب و ننج” و “ازندریان” متعلق به منطقه جوزان ملایر، نقش “شاخ گاوی” متعلق به مهربان کبودرآهنگ و نقش “کله گلی” و “سالاری” مربوط به منطقه نهاوند هستند. بر اساس آمار مسئولان هم اکنون بیش از ۵۰ هزار بافنده فرش در استان همدان فعالیت دارند و حاصل کار آنها بافت سالانه ۷۵ هزار مترمربع فرش دستبافت است.

مجموعه بازار سنتی و کاروانسراهای شهر همدان، از ۳۶ بازار و راسته بازار و ۲۶ سرا و کاروانسرا تشکیل شده و اکثراً به سبک معماری قاجار ساخته شده‌اند. در کنار بازارفرش، بازارها و راسته‌بازارهای دیگری همچون راسته‌بازار مظفریه، بازار زرگرها، سبزه‌ میدان، بازار کفش‌دوز‌خانه، بازار صحاف‌خانه، بازار ذغالی‌ها، بازار قبله (نجارها)، بازار گلشن، بازار سمسارخانه، بازار دباغ‌خانه، بازار حلبی‌سازخانه، بازار چاقوسازها، بازار پالان‌دوزها، بازار پیغمبر، بازار حلاج‌خانه نماتیان وجود دارد.

شهری است چو فردوس که نامش همدان است

سفر به پایان می‌رسد و از همدان خاطره‌­ای خوش می‌ماند، آنهم در شهریوری گرم با وجود مردمانی باصفا که با لهجه زیبایشان شادی می­ آفرینند. استان همدان با وجود اقوام مختلف با فرهنگ­ و آداب و سنن متفاوت، از آمیخته‌ترین مردم ایران هستند. اما به نظر می‌رسید این استان با یک هزار و ۸۰۰ اثر تاریخی و طبیعی آنگونه که باید جایگاه خود را در گردشگری به دست نیاورده‌است.

ساخت و توسعه هتل‌ها نشان از رشد سرمایه‌گذاری در استان همدان داشتند. این درحالی است که پیش­تر یکی از دلایل کم‌رونق بودن گردشگری در این استان، عدم اطلاع سرمایه‌گذاران از زمینه­‌های موجود و تبلیغات ضعیف همراه با برجسته‌کردن محدودیت­های اجتماعی و مذهبی اعلام شده‌بود.

به هر ترتیب وجود زمینه فعالیت در بخش‌های مختلف صنعت گردشگری در استان همدان با تأکید بر زیست و توسعه پایدار و رعایت تمام قوانین ذیربط، بهره‌وری بالایی در زمینه اقتصاد گردشگری حاصل خواهدشد. بدون شک توسعه این صنعت نقش مؤثری در کاهش نرخ بیکاری و بهبود توزیع درآمد و افزایش درآمدها دارد.

مجتبی گهستونی