جستجوی معنا در باغ ایرانی
کارگاه مشترک فصلنامۀ میراث و گردشگری گیلگمش و مؤسسۀ هزارافسان در شامگاه ۲۳ دیماه ۱۴۰۲ با هدف واکاوی ویژگیهای باغ ایرانی در میان انواع باغ در جهان، بررسی شباهتها و تفاوتهای باغ ایرانی با آنها و بازشناسی معنای باغ ایرانی برگزار شد.
آرش نورآقایی، مدیرمسئول فصلنامۀ گیلگمش و انتشارات نوسده در مقدمۀ این نشست به رویکردهای مترتب بر مفهوم عام باغ پرداخت. او از نظرات متفاوت اندیشمندان در خصوص باغ به عباراتی چون هنر، راهکار رام کردن طبیعت و حتی به بردگی کشیدن آن در مقابل طبیعت تکاملیافته یاد کرد و از ارتباط طراحی باغ ایرانی با هنر ایرانی به ویژه مینیاتور، فرش و خانۀ ایرانی گفت.
نورآقایی به انواع سبکهای باغآرایی در دنیا اشاره کرد و سهم زمان، مکان، هندسه و کاربرد را مورد توجه قرار داد. به زعم ایشان قدیمیترین سبکهای باغسازی و باغآرایی که علاوه بر کاربرد کشاورزی، زیبایی و خلق چشمانداز را هم مدنظر قرار میدادند، میتوانند از آنِ مصر، بینالنهرین، ایران و چین باشند. ایشان ثبت جهانی ۹ باغ ایرانی را در سال ۲۰۱۱ در فهرست میراث یونسکو یادآوری کرد، به ریشهشناسی عبارات باغ، بغ و پردیس پرداخت و همچنین از مفاهیم اسطورهای باغ و باغ ایرانی در معنای بهشت گفت. نورآقایی با تعبیر بهشت به عنوان فضایی برای بازآفرینی/نوآفرینی به نقش باغ ایرانی در شادیآفرینی توجه داد.
شرح اجزای باغ ژاپنی، باغ انگلیسی و باغ فرانسوی در ادامه ارائه شد.
بخش دوم این گفتار به شرح ارتباط باغ و اسطورۀ آفرینش اختصاص داشت. مدیرمسئول مجلۀ گیلگمش ضمن اشاره به رویکرد شاهان در بازگرداندن کمالِ آغازین به زمین و سهم کاخها در این شگفتیسازی، یادآور شد که قدیمیترین باغ تاریخیِ (نه اسطورهای) ایرانی در پاسارگاد و در زمان هخامنشیان (به عبارتی توسط کوروش) ساخته شده است.
نورآقایی در ادامه به ارتباط نوزایی، باغ و نوروز پرداخت و ریشهشناسی عبارات دروغ و خشکسالی (drought) را یادآوری کرد.
عناصر معنایی باغ ایرانی به عنوان بستر فلسفی که بر ذوق و سلیقۀ ساخت باغ تأثیر داشته، در بخش دیگری از این نشست بررسی شد. هندسۀ مستطیلی، المان دیوار، وجوه تمایز/ تبیین و نشانگر/بیانگر اهم مواردی بودند که در این میان برشمرده شدند.
مدیرمسئول نشر نوسده در ادامه، از بخش پایانی کتاب «آرکا نوا» Arca Noë نوشتۀ آتاناسیوس کیرچر(۸۰-۱۶۰۱) Athanasius Kircher گفت، آنجا که اراضیِ به زیر آب رفته پس از طوفان نوح تصویر شده و نقشۀ بهشت زمینی را که در نزدیکی بلندیهای ارمنستان بین رودخانههای دجله و فرات قرار دارد و در آن فرشتگان، از ورودیهای آن و حیوانات مختلف بیرون از این بهشت پاسداری میکنند، ارائه میدهد.
طرحی که خبر از بهشت مربع (مستطیل)شکل همچون باغ ایرانی دارد، محیط بهشت با دیوار از محیط بیرون جدا شده است، این بهشت پر از درخت است و چشمانداز متفاوتی با پیرامون خود دارد، عناصر مهم این باغ، آب و درختان هستند، این بهشت توسط آبهای جاریِ داخل آن به چهار بخش تقسیم شده و چهار باغ به وجود آورده و به نظر میرسد در این بهشت درختان سرو روییدهاند!
از سوی دیگر دو رودخانه که از پایین تصویر بهشت خارج شده اند، به خلیج فارس (Sinus Persicus) داخل میشوند.
این بهشت در نزدیکی مرزهای ایران فعلی قرار دارد. همچنین نام Persia در نزدیکی رود سمت راستی (که از بهشت جاری میشود) قابل رؤیت است و رشتهکوه زاگرس که بینالنهرین را از ایران جدا میکند به همراه یک رود دیگر (احتمالاً کارون) که از داخل کشور ایران به خلیج فارس جاری است در نقشه دیده میشوند.
در آخرین بخش این جلسه به واکاوی چهار موجود مقدس/ فرشتۀ نگهبان در فرهنگهای مختلف پرداخته شد. به گفتۀ نورآقایی از حدود ده هزار سال پیش تاکنون و در تمام اقوام و ملل، نقش فرشتههای نگهبان مشهود است. با این که به نظر میرسد اکثریت مردمان باستان تصور متفاوتی نسبت به آنها و چگونگی توصیفشان داشتهاند، لیکن شباهتهای غیر قابل انکاری نیز در میان آنان مشاهده میشود. این موجودات در چهارگوشۀ بهشت آرمانی مردمان مایا، هندو، چین، مصر، کلدانی، یهودی، کروبی، مسیحی، بودا و اسلام معرفی شدند. همچنین از موجود چهاروجهی مقدس و پیوندیِ ابوالهول و معانی مترتب بر عدد ۴ در فرهنگهای مختلف یاد شد.
این نشست با قدردانی از حضور مخاطبین و پاسخ به پرسشهای ایشان پایان یافت.
