میراث جهانی چغازنبیل، ناگفته‌های زیگورات
«میراث جهانی چغازنبیل، ناگفته‌های زیگورات» عنوان نشستی بود که به همت پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه با همکاری فصلنامهٔ میراث و گردشگری گیلگمش و خانهٔ اندیشمندان علوم انسانی در شامگاه ۲۲ آذر ۱۴۰۲ برگزار شد.
هدف از این نشست معرفی محوطهٔ باستانی چغازنبیل شامل زیگورات واقع در ۱۰۰ هکتار شهر باستانی عیلامی و منابع گردشگری چون رودخانهٔ دز، تاقدیس سردار آباد، بیشه‌زار دز و گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری و… عنوان شد تا راهی باشد برای شناخت جهان‌بینی و سبک زندگی عیلامیان که به درستی موجب ثبت آن به عنوان نخستین اثر جهانی ایران شده است.
درآمد این نشست کلیپ کوتاهی از نمایش شگفتی‌های این محوطه بود.
سخنران اول این رویداد کامیار عبدی، نویسندهٔ کتاب «بارقهٔ کائنات؛ نگاهی به میراث جهانی چغازنبیل» بود. ایشان در ابتدا به نقصان تاریخ‌نگاری دورهٔ عیلامی تا اواخر دورهٔ قاجار و اوایل دورهٔ پهلوی اشاره کرد و توجه مخاطبین را به نقطهٔ شروع باستان‌شناسی ایران و تهیهٔ مستندات علمی ذیربط به ویژه در ارتباط با میان‌رودان از اواخر دورهٔ قاجار منعطف کرد.
عبدی از حکومت ۲۵۰۰ سالهٔ عیلامی‌ها پیش از هخامنشیان در جنوب غربی ایران گفت و نقش سیاستمداران را در کمرنگ جلوه دادن این قوم بومی و غیر آریایی گوشزد کرد. او همچنین از تفاوت زبان‌های عیلامی و پارسی باستان و کمبود مدارک موثق از منابعی چون انجمن آثار و مفاخر ملی کشور برای شناخت دقیق‌تر این دوره و حتی مادها گفت.
عبدی بر اهمیت واکاوی پیشینهٔ هویت بومی ایرانیان برای حفظ ارزش‌ها، منابع و مفاخر تأکید کرد تا امکان دست‌درازی از سوی بیگانگان فراهم نشود. لحاظ دورهٔ تاریخی عیلامی در تاریخ کشور به عنوان نخستین دوره، هدف غایی کامیار عبدی عنوان شد؛ چراکه به ادعای وی امروزه ساکنین هر منطقه در دوره‌های مشخص و نه الزاماً نژاد خاص جزو ملیت‌های هر کشور به شمار می‌آیند و عیلامیان نیز از این قاعده مستثنی نیستند، گو اینکه نژاد سامی نیز جزو ملت کشور عراق منظور می‌شود.
کامیار عبدی در ادامه از محدودیت و بی‌توجهی به دورهٔ عیلامی در موزه‌های ایران گفت و برای بهبود این شرایط ابراز امیدواری، و از نبود نتایج حاصل باستان‌شناسی‌های اولیه در داخل کشور و نگهداری اغلب آنها در موزهٔ لوور فرانسه ابراز تأسف کرد.
بدین ترتیب کمبود اطلاعات و محتوای مناسب برای شناخت تکمیلی و دقیق دورهٔ عیلامی مهمترین چالشی است که به زعم ایشان حائز توجه است.
کامیار عبدی کتاب «بارقهٔ کائنات؛ نگاهی به میراث جهانی چغازنبیل» را صرفاً چکیده‌ای از کتاب چهارجلدی گریشمن معرفی کرد تا گردشگر علاقمند، امکان آشنایی اجمالی با این اثر فاخر جهانی را داشته باشد. وی تولید چنین کتابهایی برای معرفی شایستهٔ شوش و هفت‌تپه را نیز لازم دانست.
معرفی اجمالی پایتخت‌های تابستانی و زمستانی حکومت عیلامی در شوش و اَنشان (تل ملیان) و وضعیت اسف‌بار نگهداری از آنها به ویژه در انشان، واپسین گفتار ایشان بود. به زعم وی به دلیل عدم ارزیابی‌های کافی از محوطهٔ انشان امکان عرضهٔ مستندات در خصوص عیلامی‌ها از این بخش وجود ندارد.
عبدی معرفی محوطهٔ نیایشگاه چغازنبیل را به عنوان تنها عبادتگاه موجود از عیلامی‌ها به لحاظ سیاسی، مذهبی و اجتماعی حائز اهمیت خواند و لزوم کاوشهای تکمیلی و پژوهش‌های بیشتر را الزامی دانست، از مدیریت این پایگاه جهانی برای تسهیل این امر مساعدت خواست و از حسن نیت ایشان قدردانی کرد.
نمایش تصویر شبانهٔ زیگورات چغازنبیل به سعی استودیو نوآوری میراث آرکا حسن ختام این بخش از نشست بود.
ارزش‌های طبیعی چغازنبیل در بخش بعدی این نشست از زبان مجتبی گهستونی، فعال فرهنگی خوزستان مطرح شد. او با اشاره به مغفول ماندن ابعاد طبیعی میراث چغازنبیل و پتانسیل‌های موجود به لزوم تأمین زیرساخت‌های مناسب برای تسهیل گردشگری مسئولانه در این محوطه تأکید داشت و اهم ظرفیت‌های موجود را در بخش‌های بیابانی، نوار ساحلی و حوزهٔ مراتع و جنگلی آن برشمرد. گهستونی از پارک ملی دز و تنوع گیاهی و جانوری آن به ویژه گوزن زرد و آهوی ایرانی سخن گفت.
او به جنگل ملی کرخه، پارک‌های ملی، رودخانه‌ها و سایر جاذبه‌های طبیعی محدودهٔ شهر باستانی شوش اشاره کرد که در کنار جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی دیرسالی‌است آن را از سایر شهرستان‌های استان خوزستان متمایز کرده است. نماد شیر ایرانی در آثاری چون رودوزی‌های موجود، خبر از حضور دیرین شیر ایرانی در جنگل ملی کرخه و پارک ملی دز دارد.
به گفتهٔ گهستونی، پرنده‌نگری در این استان از جذاب‌ترین پیشنهادهای طبیعت‌گردی در منطقه است.
وی در ادامه به همزیستی شگرف اقوام متعدد با ادیان متنوع در این استان پرداخت و در خاتمه سبک زندگی عشایری و یکجانشینی این اقوام را مورد توجه قرار داد.
سپس شکوه نیایشگاه چغازنبیل در کلیپ کوتاه دیگری برای مخاطبین به تصویر کشیده شد تا مقدمه‌ای باشد برای اهمیت تفسیر این میراث جهانی.
در بخش سوم این رویداد، نوبت به آرش نورآقایی، مدیرمسئول فصلنامهٔ گیلگمش و نشر نوسده رسید تا از الزام تولید محتوای فاخر برای میراث به‌ویژه جهانی و تفسیر شایستهٔ آنها بگوید.
نورآقایی اهمیت تولید محتوا برای نه تنها میراث جهانی که کلیهٔ میراث کشور را از آن جهت گوشزد کرد که هر یک در نوبت بهتر شناخته شدن هستند.
ایشان سرعت فزونی ثبت میراث ایران در یونسکو را طی سالهای اخیر با کسب رتبهٔ دهم به لحاظ تعداد، موجب خرسندی دانست و تأکید کرد که این رتبه با ظرفیت گردشگری کشور متناسب نیست. نورآقایی میراث چغازنبیل را در شرایط موجود منبع و نه جاذبهٔ گردشگری معرفی کرد.
آرش نورآقایی از هژمونی/ امپریالیست فرهنگی موجود در دنیا و نقش آنها در عدم امکان بازتاب چهرهٔ واقعی فرهنگی و طبیعی ایران گفت. او به فهرست منتخب محوطه‌های باستانی جهانی و سهم اندک ایران تنها با چغازنبیل و میدان نقش جهان اشاره کرد. ایشان سهم اندک اسطوره‌های ایرانی در منابع اسطوره‌شناسی دنیا را به همین دلیل بار دیگر یادآور شد.
نورآقایی از عظمت زیگورات ۵۲ متری عیلامی چغازنبیل در مقایسه با سازه‌های تاریخی متأخری چون عالی‌قاپو و شمس‌العماره سخن گفت.
وی از دو ویژگی قدمت و اهمیت برای میراث گفت و اهمیت تولید محتوای درخور برای حفظ و احیای انواع میراث را تشریح و بر لزوم به‌روز بودن محتوا برای هم‌زبانی با دنیای معاصر و تأمین اهداف اقتصادی صنعت گردشگری تأکید کرد. به عبارت دیگر نورآقایی، چگونگی اقتصادی کردن فرهنگ مستند توسط کاوشگران، پژوهشگران و تولیدکنندگان محتوا را مورد توجه مخاطبین قرار داد تا مکانهای جذاب سرزمین به مقاصد گردشگری تبدیل شوند.
او همچنین به نقش محتوای فاخر میراث در تقویت هویت ملی و وحدت اقوام اشاره کرد و محوطهٔ چغازنبیل را نیز به لحاظ جغرافیای تاریخی، زیست‌بوم اقوام متنوع دانست.
نورآقایی به شرح مزیت نسبی باشگاه فوتبال بارسلون (بارسا) و تنوع ملیت بازیکنان آن پرداخت؛ همان که از این تیم فرهنگ سازمانی جهان‌شمول پدید آورده است.
ایشان برتری راه ابریشم (از چین تا رم) را نیز به لحاظ گسترهٔ اقوام و در نتیجه فراملیتی بودن آن یادآور شد و از تنوع زبان، خوراک، پوشاک، موسیقی، ادیان و آیین و …آن برای رهگذران در طول تاریخ گفت.
آرش نورآقایی، همچنین محتوای مناسب را تنها ابزار برای جلب دلبستگی جامعه به میراث خواند و حل مناقشات موجود بین کارشناسان، باورمندان و مستندنگاران را از طریق تعدد محتوا و به اشتراک‌گذاری آنها ضروری دانست و کمبود محتوای ناب برای معرفی شایستهٔ میراث فرهنگی و طبیعی کشور را اعم از بناهای تاریخی نظیر کاروانسراها، باغ ایرانی، کویرها و بیابان‌ها و … در حال حاضر گوشزد کرد.
به زعم مدیرمسئول نشر نوسده، هزارهٔ سوم تنها عصر سفر آدمهای واقعی برای دیدن مکانهای واقعی نیست، بلکه هم امکان سفر آدمهای واقعی با فضای مجازی به این مکان‌ها مهیا شده و هم آدمها با سفر به مکان واقعی، در فضای مجازی سیر می‌کنند.
وی در بخش پایانی از لزوم جلب نگاه خیرهٔ گردشگر به مقاصد گردشگری و خلق معنا در محتوای ذیربط گفت.
موزهٔ مجازی چغازنبیل دستاوردی است که چرایی و چیستی‌اش از زبان محمد یاری در بخش بعدی این نشست ارائه شد. مدیر استودیو نوآوری میراث آرکا در آغاز سخن به شرح لزوم دیجیتال‌سازی مستندات میراث به کمک فن‌آوری‌های نوین پرداخت.
یاری از نقش پررنگ فضای مجازی در زندگی روزمره گفت و سهم محتوای متناظر با میراث ارزش‌آفرین را در این بخش بسیار کم دانست.
به زعم ایشان شناخت کافی از رسانه و انواع محتوای درخور، رغبت به بهره‌مندی از این فرصت را ایجاد می‌کند و با تأثیر شایستهٔ محتوا بر جامعه، میل به حفظ و احیاء میراث تقویت خواهد شد.
ایشان از سویی به کمبود محتوای مناسب در محوطه‌های تاریخی و موزه‌ها پرداخت و لزوم تولید محتوا برای گروه‌های مختلف بازدیدکننده/ گردشگر را اعم از سنی/ تخصص/ توانمندی و … خاطرنشان کرد و از سوی دیگر استفاده از ابزارهای متنوع دیجیتال را موجب شناخت ارزش‌های میراث کشور به اشکال مختلف معرفی کرد.
او از دو تجربهٔ طراحی سامانهٔ بازدید مجازی (تور مجازی ۳۶۰) درجه و راهنمای صوتی زیگورات چغازنبیل طی سالهای اخیر گفت و دیجیتال‌سازی مستنداتِ میراث را ضامن حفظ و نگهداری آنها برای آیندگان و مانع فراموشی میان هم‌عصران دانست.
یاری مهمترین دستاوردهای دیجیتال‌سازی میراث را به شرح زیر برشمرد:
– دسترس‌پذیری و دسترسی پایدار برای انواع مختلف مخاطب
– آموزش تکمیلی توسط مراکز و سازمانهای ذی‌صلاح
– افزایش سهم منابع آموزشی و الهام‌بخشی به مخاطب به ویژه در بخش‌هایی که امکان بازدید فیزیکی وجود ندارد
– افزایش رغبت به بازدید از محوطه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی و ایجاد مطالبه‌گری جامعه برای حفاظت از آنها
مدیر میراث آرکا در پایان، بر تجدیدناپذیری میراث تأکید کرد و لزوم بهره‌گیری از ابزارها و تکنولوژی‌های کارآمد روز را یادآور شد.
پخش فیلم کوتاه مرور بخش اندکی از ۱۱ سال کاوش رومن گریشمن در سایت باستانی چغازنبیل، حد فاصل این گفتار و سخنرانی مدیر پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه بود.
عاطغه رشنویی در واپسین بخش این برنامه از حضور و دغدغهٔ حاضران قدردانی و از عدم استقبال دست‌اندرکاران و مسئولان از رویداد ویژهٔ نخستین میراث ثبت جهانی کشور ابراز تأسف کرد.
حفاظت مردم‌محور عنوانی بود که از سوی مدیر این پایگاه مورد توجه قرار گرفت.
رشنویی از این محوطه علی‌رغم ارزش فراوان به عنوان کم‌بازدیدترین سایت کشور یاد کرد و کسب علمی و اقتصادی از آن را مستلزم درک اهمیت تاریخ و اندیشهٔ مترتب بر آن دانست.
اطلاع از حق برخورداری از ارزش‌های میراث توسط اهالی سرزمین و تضمین گردشگری مسئولانه و حفاظت از انواع میراث توسط مسئولان اهم الزاماتی بودند که در این گفتار مد نظر قرار گرفتند.
محدودیت‌های بازدید فیزیکی از محوطهٔ باستانی چغازنبیل در ایام پرباران نوروز از آن روی برشمرده شدند که عدم توجه به حفاظت مردم‌محور در سالهای اخیر موجبات سردرگمی برای گردشگر و دشواری ادارهٔ این سایت را برای پایگاه به همراه داشته است.
لزوم مشارکت همهٔ ذی‌نفعان میراث در مدیریت مقصد عنوان دیگری بود که از سوی رشنویی مطرح شد.
به باور وی حفاظت و تاب‌آوری ۶۴۰ هکتار عرصهٔ خشت و گِل در این محوطه با توجه به مشکلات موجود جز به همت همهٔ ذی‌نفعان مقدور نیست.
آموزش جامعهٔ محلی از جمله اقداماتی‌است که به گفتهٔ رشنویی طی سالهای اخیر از سوی این مجموعه در دستور کار قرار گرفته است.
رشنویی در خاتمه، نوید بازدید غروب تا طلوع در محوطهٔ این نیایشگاه را به علاقه‌مندان داد.
حسن ختام این نشست موسیقی دلنوازی بود که در قالب هنرنمایی سیف‌الله شکری در نواختن چنگ عیلامی بر پرده به تصویر کشیده شد.
این نشست با راهبری مهرنوش زاده دباغ و با امید به برای اشتیاق بازدید (دوباره) مخاطبین از این اثر جهانی کشور پایان یافت.
