درختان کهنسال ایران، شناخت و نگهداری؛ مطالعه‌ی موردی: اُرس شهرستانک
«… امروز رخصتی یافتم تا به حریم اُرس‌بانوی شهرستانک پا بگذارم و دل به دلش بسپارم.
امروز در یکی از روزهای تیرِ گرم، در دل البرز او را دیدم؛ سبز بود و افراشته، البته تنها و انگار فراموش شده.
پسرکی چوپان، ۱۲ ساله، دور از مادر، اهل افغانستان، زیر سایه‌ی ایران‌بانو خوابیده بود و رخت‌هایش به درخت آویخته.
دورتر برّه‌هایی لمیده بودند در انتظار مادرانی که برگردند و شیر بنوشانندشان. نام پسرک محمدرسول بود. حالا که می‌نویسم، در این اندیشه‌ام که محمدرسولِ چوپان در کوه البرز، از کهن‌ترین موجود زنده‌ی ایران چه وحی می‌شنود…»
آنچه به خیالتان نشست بخشی از وصف ملاقات آرش نورآقایی، مدیرمسئول فصلنامه‌ی میراث و گردشگری گیلگمش بود با اُرس‌بانوی شهرستانک که با همراهی رضا علی‌اصل، مدرس و راهنمای رسمی اکوتوریسم و کارشناس ثبت میراث طبیعی و مدرس یونسکو در واپسین روزهای تیرماه ۱۴۰۱ دست داد.
مشاهده‌ی شرایط نامناسب این درخت دیرزی و هم‌اندیشی با محسن جعفری، فعال حوزه‌ی درختان کهنسال باعث شد تا گفتگوی مجازی برای طرح اهمیت حفاظت از این سرمایه‌ی طبیعی و ملی تدارک دیده شود.
آنچه در پی می‌آید گزارش اجمالی‌است از آنچه در گفتگوی آرش نورآقایی و رضا علی‌اصل ارائه شد. متأسفانه علیرغم تلاش فراوان به دلیل مشکلات بستر اینستاگرام و اینترنت امکان همراهی محسن جعفری میسر نشد. لیکن از آن جا که پایش مکرر ایشان از زیست‌بوم بانوی شهرستانک و همفکری‌های پیشتر، موجب غنای این گزارش می‌شود برخی از مستندات ایشان در ادامه درج خواهند شد.
نورآقایی در مقدمه‌ی این گفتگو از مشاهدات اخیر خود از درخت اُرس شهرستانک و ظلمی که بر آن می‌رود گفت، به رابطه‌ی طبیعت و فرهنگ بومی اشاره کرد، اهمیت ثبت ملی میراث از جمله میراث طبیعی را یادآور شد، بر نقش درختان در خرده‌فرهنگهای ایران‌زمین تأکید کرد و در ادامه از مهمان گفتگو برای شرح چگونگی تشخیص سن درختان کهنسال و شیوه‌ی ثبت ملی این آثار طبیعی دعوت کرد.
علی‌اصل ضمن سپاس از طرح چالش حفاظت از درختان کهنسال، ابتدا به پیشینه‌ی میراث جهانی جنگلهای هیرکانی پرداخت و قدمت تقریبی ۴۰ میلیون‌ساله‌ی این اثر طبیعی را گوشزد کرد. به زعم علی‌اصل درک اهمیت منابع طبیعی از جمله درختان از سوی جامعه نه‌تنها موجب حفاظت بهتر آنها می‌شود بلکه امکان مطالبه‌ی حراست از عرصه‌ی رویشگاه‌های مختلف را از مراجع و سازمان‌های ذیربط فراهم می‌سازد. ایشان از جذابیت تاب‌آوری درختان کهنسال طی دوره‌های مختلف تاریخی و بلایا و بحرانهای گذشته سخن گفت، برخی درختان کهنسال ایران را از گونه‌های مختلف برشمرد و نظر به عمر معمول گونه‌های مختلف از اهمیت دیرزی‌بودن درختان آُرس و موقعیت نسبی آنها سخن به میان آورد. وی عمر متوسط درخت اُرس را نسبت به سایر گونه‌ها ۸۰۰ سال اعلام کرد؛ همچنین به شیوه‌ی اندازه‌گیری سن درختان و قیاس متداول گونه‌های همسان برای تعیین سن درختان کهنسال پرداخت.
ایشان از اطلاعات نادرست در خصوص سن درخت سرو ابرکوه گفت؛ به گفته‌ی علی‌اصل طبق آخرین پژوهش‌های انجام‌شده سن سرو ابرکوه حدود ۲۵۰۰ و سن درخت اُرس شهرستانک حدود ۲۸۰۰ سال تخمین زده شده‌است. او از راهنمایی و مطالعات آقایان دکتر شیروانی و خوشنویس قدردانی کرد.
بدین‌ترتیب اُرس‌بانوی شهرستانک را می‌توان مادر سرزمین‌مان ایران خواند و اهمیت حفاظت از ان بیش از پیش روشن است.
مدیرمسئول فصلنامه‌ی گیلگمش در بخش بعدی از سابقه‌ی مطالعات میدانی محسن جعفری و اطلاعات واصله از ایشان گفت و به سیر بی‌حرمتی و خدشه به اُرس شهرستانک طی سالهای اخیر اشاره کرد.
(محسن جعفری، فعال *کهن‌دار نگر* پایش این درخت کهنسال را از مهرماه ۱۳۹۸ به طور جدی آغاز کرده و تاکنون طی ۵ بازدید، تغییرات فیزیکی آن و محیط زیستش را بررسی و مستند کرده است. وی با همکاری مؤسسه‌ی تحقیقات جنگل‌ها و مرانع کشور به ثبت، حفظ و تکثیر درختان کهن کمک می‌کند. جعفری از خرداد ۱۳۹۹ برای احداث حصار حفاظتی درخت تلاش کرده اما تاکنون این مهم محقق نشده است. جمعی از علاقه‌مندان نیز با همراهی جعفری در زمستان ۱۳۹۹ به جمع‌آوری بذر این درخت برای احیای آن پرداختند.
شرح این پایش را در لینکهای زیر ملاحظه بفرمایید:
https://www.instagram.com/tv/CK9hi8uAek7/?igshid=YmMyMTA2M2Y=
https://www.instagram.com/p/CKoulm0A76c/?igshid=YmMyMTA2M2Y=
https://www.instagram.com/p/CJtoMrvAZ1M/?igshid=YmMyMTA2M2Y=
https://www.instagram.com/p/CA0elMOAXrX/?igshid=YmMyMTA2M2Y=
https://www.instagram.com/p/B27QxOKgPF4/?igsid=YmMyMTA2M2Y=
)
رضا علی‌اصل نیز ضمن سپاس از زحمات ایشان به حسن انتخاب عبارت «کهن.دار نگر» از سوی این فعال حوزه‌ی درختان کهنسال پرداخت و بر لزوم برگزاری تورهای طبیعت‌گردی در حوزه‌ی «کهن‌دار نگری» توجه داد. او به مخاطبین نوید داد که به زودی تمهیدات لازم برای چنین سفرهای مسئولانه و مفیدی اتخاذ خواهد شد.
آرش نورآقایی در بخش بعدی از اعجاز درخت‌ها به عنوان نماد زندگی در روایت سفر گفت. او به نقش «درخت قف عاقل» در رویداد اکسپوی دوبی ۲۰۲۰ پرداخت و قصه‌ی این درخت را یکی از جاذبه‌‌های ناملموس کشور امارات خواند. برای مطالعه‌ی این روایت به لینک زیر مراجعه کنید:
در ادامه به نمونه‌های ایرانی درختان رازداری چون سرو ابرکوه (ملاقات مارکوپولو) و سرو هرزویل (ملاقات ناصرخسرو) پرداخته شد و بر لزوم قصه‌پردازی برای درختان اسطوره‌ای/ افسانه‌ای و فولکلور کشور تأکید شد. او برای برگزاری بزرگداشت این درختان کهنسال به عنوان نماد زن، زمین و زندگی ابراز امیدواری کرد.
علی‌اصل نیز چنین کهن‌دارهایی را نماد ملی ایران دانست.
بخش پایانی این گفتگو به پاسخ به پرسش‌های مخاطبین اختصاص یافت. علی‌اصل به اقتضای این بخش از مراحل ثبت ملی آثار طبیعی جهت اطلاع حضار گفت.
این نشست با قدردانی از همراهی مخاطبین و آرزوی همکاری علاقه‌مندان و متخصصان برای حفظ و نگهداری عرصه، حریم و جان کهن‌دارهای سرزمین در شامگاه سه‌شنبه ۴ مرداد ۱۴۰۱ به پایان رسید.
