سفر و سفرنامه‌ها در عهد قاجار
قرار مجازی عصرانه دوشنبه ۹ تیرماه علاقه‌مندان عصر قاجار در صفحه اینستاگرام میدان مشق برای آشنایی با سفر و سفرنامه‌های این دوره رقم خورد. این ضیافت به میزبانی جناب کیانوش معتقدی، پژوهشگر هنرهای اسلامی و همراهی آرش نورآقائی، مدیرمسئول مجله گیلگمش برگزار شد.
کیانوش معتقدی ضمن اشاره به اهمیت سفر و سفرنگاری در شناسایی تاریخ و فرهنگ جوامع از نورآقائی در خصوص تقسیم‌بندی سفر و سفرنامه‌ها در دوره قاجار پرسید؛ آرش نورآقائی نیز سه دسته سفر و سفرنامه‌های فرنگیان به ایران، ایرانیان به فرنگ و ایرانیان در ایران را برشمرد.
این گفتگو با توجه به اهمیت و تأثیر سفر فرنگیان به ایران با این بخش ادامه پیدا کرد.
مدیرمسئول مجله گیلگمش در مقدمه به سفرهای مارکوپلو و ناصرخسرو قبادیانی به عنوان مسافران فرنگی و ایرانی و سروهای ابرکوه و هرزویل، تنها موجودات زنده‌ای که این دو سفرنگار را ملاقات کرده‌اند اشاره و ایده برگزاری جشنواره‌ای جهانی با عنوان «سرو و سفرنامه» را یادآور شد.
او در ادامه از نقاط اوج سفرنگاری در دوره صفوی (شاه‌عباس) و قاجار (ناصرالدین‌شاه) یاد کرد.
کتاب‌شناخت مبحث دیگری بود که از سوی نورآقائی مورد توجه قرار گرفت. ایشان پنج عنوان کتاب را در این بخش به ترتیب ادامه به مخاطبین معرفی کرد:
– تاریخ اندیشه جدید ایرانی، فرامرز معتمد دزفولی، نشر تیراژه
– زن ایرانی در سفرنامه‌ها، فرشته پناهی، انتشارات جاجرمی
– سفر اروپاییان به ایران، ژن‌رز فرانسواز شیبانی، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
– دیدارهای دور، روح‌انگیز کراچی، نشر چاپار
– مروری بر تاریخچه سفر و سیاحت در ایران از باستان تا امروز؛ با کاروان تاریخ، مسعود نوربخش، انتشارات ایرانشهر
آرش نورآقائی هم‌چنین شش سفرنامه از فرنگیانی که به ایران سفر کرده‌اند را معرفی کرد:
– سفرنامه پولاک؛ ایران و ایرانیان، یاکوب ادوارد پولاک، ترجمه کیکاوس جهانداری، انتشارات خوارزمی
– یک سال در میان ایرانیان، ادوارد گرونویل براون، ترجمه مانی صالحی علامه، انتشارات اختران
– ایران و ایرانیان در عصر ناصرالدین شاه (سفرنامه بنجامین)، ساموئل گرین ویلر بنجامین، ترجمه محمدحسین کردبچه، نشر جاویدان
– اوراق ایرانی (خاطرات سفر کلود انه در آغاز مشروطیت)، کلود انه، ترجمه ایرج پروشانی، خانه فرهنگ و هنر گویا
– سفرنامه کلودیوس جیمز ریچ، کلودیوس جیمز ریچ، ترجمه فرامرز آقابیگی، انتشارات ایران‌شناسی
– حاجی بابای اصفهانی، جیمز‌موریه، به تصحیح محمدعلی جمالزاده، انتشارات امیرکبیر
میزبان این گفتگو در ادامه به تعدد و تنوع سفرنامه‌های دوره قاجار اشاره کرد و نحوه بهره‌گیری مطلوب از آنها را از آرش نورآقائی جویا شد. معتقدی به تفاوت هدف سفر مستشاران، سیاستمداران و تجار از سفر به ایران اشاره کرد
آرش نورآقائی ضمن تأثیر تفاوت دیدگاه فرنگیان مسافر در ایران به ذکر فهرست مطالب سفرنامه‌هایی چون سفرنامه ادوارد پولاک (در مقام پزشک) و بنجامین (نخستین سفیر آمریکا در ایران) پرداخت و جذابیتهای مختلف و متمایز ایران را برای فرنگیان با رویکردهایی متفاوت تشریح کرد.
کیانوش معتقدی هم‌چنین از اهمیت صداقت در امانت در ترجمه سفرنامه‌های فرنگیان گفت و بازخوانی برخی آنها را جهت بازیابی هرآنچه حذف یا تحریف شده الزامی شمرد. وی سفرنامه‌ها را جزو مهمترین منابع شناسایی و معرفی تاریخ هنر کشور معرفی کرد.
واکاوی شیوه مردم‌نگاری در سفرنامه‌ها نیز از سوی برگزارکنندگان این گفتگو مورد توجه قرار گرفت؛ آنجا که بنجامین، سفیر ایالات متحده آمریکا از روحیه تنوع‌طلبی ایرانیان و به فراموشی سپردن داشته‌هایشان می‌گوید یا آنجا که به نقل از معتقدی در پژوهشهای استاد محمدجواد جدی سخن از وجود مُهر فارسی برای رجال فرنگی به میان می‌آید.
نورآقائی در این بخش اهمیت مطالعه جامعه‌شناسی را برای شناسایی ارزش‌ها، داشته‌ها و تهدیدها برای خلق آینده‌ای بهتر در سده نو خاطرنشان کرد و از «واردات معنا» در قالب تألیفات نوینی که برگرفته از ادبیات، هنر و حکمت ایرانی هستند به مثابه ارزشهای فراموش‌شده یاد کرد؛ او تألیف کتاب «بومی‌سازی رئالیسم جادویی در ایران» را بدون توجه به تأثیر افسانه «هزار و یک شب» در ادبیات غرب از این نمونه خواند.
بخش بعدی این گفتگو به دلایل سفر ایرانیان به فرنگ اختصاص پیدا کرد.
سفرهای سیاسی، تحصیلی و زیارتی سه دسته سفرهای ایرانیان به فرنگ را تشکیل می‌دادند. نورآقائی بعد از سفر حج بیشترین تعداد سفر به غرب را از طریق روسیه و استانبول به ترتیب به دو مقصد انگلستان و فرانسه معرفی کرد و سفر به شرق را با کمترین تواتر به ژاپن و آنهم اغلب به مقصد آمریکا برشمرد.
وی از قدیمی‌ترین سفرنامه‌های ایرانیان به فرنگ از سفرنامه علی‌اکبر ختایی (ختای‌نامه- ۱۵۱۶ م.)، اروج‌بیگ بیات ( ۱۵۹۹ م.) و محمدربیع بن محمد ابراهیم (سفینه سلیمانی؛ سفرنامه سفیر ایران به سیام- ۱۰۹۴ تا ۱۰۹۸ هجری قمری) نام برد.
نمونه‌هایی از مشاهدات ایرانیان در فرنگ و آنچه مورد توجه ایشان قرار می‌گرفت در ادامه این گفتگو از سمع مخاطبین گذشت و از علاقه ایرانیان در شرح و تنظیم حیرت‌نامه‌ها و عجایب‌نامه‌ها گفته شد. این رویکرد و غلو در شرح سفرنگاری‌ها از سوی مارکوپلو هم یادآوری شد و اشاره سعدی در بیت:
اگر راست می‌خواهی از من شنو/ هان‌دیده بسیار گوید دروغ
به عنوان شاهدی بر این مدعا اشاره شد.
نورآقائی در بخش پایانی خود با برشمردن فرصت آشنایی فرنگیان با هنر و ادبیات و فرهنگ ایرانی از یک سو و تأثیر سفر فرنگی‌ها به ایران و نقش الهام‌بخش آنان بر اندیشمندان ایرانی گفتار خود را پایان داد.
کیانوش معتقدی ضمن سپاس از همراهی علاقه‌مندان برای تکمیل این گفتگو در جلسه آتی از آرش نورآقائی دعوت کرد.
