نقوش مرده‌ای که بر صنایع‌دستی جان گرفتند
نقوش مرده‌ای که بر صنایع‌دستی جان گرفتند
گروهی از طراحان و هنرمندان صنایع‌دستی خوزستان به پژوهش درباره نقوش حک‌شده بر سنگ‌قبرهای دزفول پرداخته و از این نقش‌ها در ساخت سفال و کپوبافی بهره برده‌اند.
«مجتبی گهستونی»، دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا، یکی از افراد این گروه است که در گزارشی به جزئیات فعالیت‌ها و دستاوردهای این کارگروهی پرداخته است.
از دوران کهن تا به امروز، هرگاه گردشگران از این‌سوی دنیا برای دیدار با ملل گوناگون به چهارگوشه جهان سفر می‌کردند، برای دادن سوغات و یا حتی تأمین نیاز سفرشان، صنایع‌دستی خود را می‌خریدند و همراه می‌بردند. امروزه ویژگی‌های گردشگری باعث شده است تا جوامع محلی، تولیدات خود را به گردشگران عرضه کنند. به همین دلیل، فروش صنایع‌دستی فرصتی است تا متصدیان گردشگری، بخشی از ویژگی‌های فرهنگی دیار خود را در قالب عرضه صنایع‌دستی به نمایش بگذارند. گردشگری این امکان را فراهم کرده تا گردشگران از طریق صنایع‌دستی به گوناگونی سلیقه، مهارت و حتی سطح معیشت جوامع پی ببرند. به همین دلیل صنایع‌دستی همواره دارای نقش کاربردی و به‌مرور به ارزش‌های فرهنگی آن افزوده میشود.
در این نوشتار ابتدا به معرفی «شهیون» از مناطق تاریخی-طبیعی شمال استان خوزستان در شهرستان دزفول که در تولید «کپو» از شاخص‌ترین مناطق خوزستان است، خواهیم پرداخت و سپس به نقش اقتصادی صنایع‌دستی در جامعه روستایان منطقه می‌پردازیم.
اهالی بخش شهیون، بختیاری و از طایفه «شـِهی» و باب «هفت لنگ دورکی» هستند. بختیاری‌ها که در تقسیم‌بندی میان گروه‌های قوم لر به لر بزرگ شناخته می‌شوند، در طول تاریخ در گستره سرزمینی که امروزه شامل بخش‌هایی از استان‌های لرستان، خوزستان، اصفهان، مرکزی و چهارمحال و بختیاری است زندگی کرده‌اند.
در بخش شهیون و بین دو روستای گردشگری پامنار و اسلام‌آباد، در منطقه‌ای با قدمت تاریخی و حفاظت‌شده، بنای قلعه‌ای به نام شاداب وجود دارد که محیط‌زیست و زیستگاه برخی از گونه‌های جانوری و گیاهی است. قلعه شاداب با ۱۰ کیلومتر طول و ۴ کیلومتر عرض، از بزرگترین قلعههای طبیعی ایران محسوب میشود و دیواره‌های طبیعی آن تا ۷۰۰ متر ارتفاع دارند.
نقوش بردهای بالاسر
یکی دیگر از نقاط دیدنی قلعه شاداب، قبرستان قدیمی معروف به «پاقلعه» است؛ با سنگ‌های ایستاده و نقوش متفاوت که هرکدام گویای مشخصاتی از شخص متوفی هستند. در آن منطقه، به سنگهایی که نقش دارند، «برد بالاسر» می‌گویند.
سنگ گورهای گورستان قلعه شاداب، عمدتاً به دودسته اصلیِ سنگ گورهای ایستاده و سنگ گورهای خوابیده تقسیم می‌شوند. سنگ گورهای ایستاده، اغلب مستطیل شکل با فرم منحنی در قسمت بالای سنگ و یا به شکل پنج‌ضلعی غیرمنتظمی است که یک زاویه آن در بالا قرار گرفته و پایه این پنج‌ضلعی، موازی با سطح زمین و دو ضلع دیگر آن عمود بر گور است. سنگ گورهای افقی یا خوابیده معمولاً شامل اطلاعاتی از شخص متوفی است. روی سنگ گورهای مردان، نقش اسب‌سوار، اسلحه گرم و سرد و ردیفی از انسان در پایین و روی سنگ گورهای زنان نیز برگرفته از نوع زندگی زنان کوچ‌نشین ایلاتی نقوش دارِ قالی، قیچی و شانه دیده میشود.
روی «برد بالاسری» برخی از سنگ گورها، مردی سوار بر اسب و شمشیر در دست و یا شمشیر به کمر، به نشانه محل آرمیدن مردی سلحشور در میدان رزم حکاکی شده است. سنگ گور دیگری نشان می‌دهد که فرد فوت‌شده خانمی بامهارت اسب‌سواری و شکار بوده که می‌توانسته از درخت نخل هم بالا رفته و خرما بچیند. دیگری رقصنده خوبی بوده و در ساخت کوزه و رنگ‌آمیزی آن ماهر بوده است. خوشه‌های گندم گویای آن هستند که فرد درگذشته، کشاورز خوبی بوده و زمین زراعی بسیاری داشته است. یکی آهنگر توانا و دیگر میزبان جنگجویان و رهگذران بوده، زیرا بر سرسنگ قبرش «قلیان جوزی» وجود دارد؛ قلیانی که برخلاف قلیان‌های معمولی که مخزن آب آن‌ها از شیشه و استیل و نقره است، مخزن آب آن به شکل کوزه و از جنس چوب گردو است که روی آن حکاکی شده.
سبک کار هنرمندان حجار این ناحیه، همانند هنرمندان قدیم ایران به سبک طبیعت‌گرایی نبوده، بلکه به شیوه هزاران سال پیش، نقش تجریدی و رمزگونه را برای حجاری‌های خود ترجیح داده‌اند. در نگاه نخست، به نظر می‌رسد که نقوش سنگ گورهای این گورستان برگرفته از فرهنگ زندگی ایلاتی بختیاری هستند؛ تا جایی که می‌توان این نقوش را در دست‌بافت‌های عشایری بختیاری این ناحیه نیز مشاهده کرد.
نقوش سنگ گورها از پتانسیل بسیار بالایی برای تبدیل‌شدن به دستمایه‌ای جهت تولید صنایع‌دستی برخوردارند. طرح‌های اولیه‌ای نیز از روی نقوش سنگ گورها با توجه به نوع بافت خاص کپو تهیه و به‌طور آزمایشی در اختیار زنان کپوباف قرار داده‌شده است. این نقوش به‌خوبی توانسته‌‌اند به‌عنوان نقوش تزئینی در این هنر بومی ظاهر شوند؛ نقوشی که علاوه برداشتن اصالت، زیبایی دست بافته‌های کپو را دوچندان کرده‌اند.
از نقش‌مایه‌های سنگ گورهای این گورستان، در هنرهای دیگر مانند صنعت سفالگری هم به‌صورت آزمایشی می‌توان استفاده کرد.
کپوبافی
روستاهای پامنار و اسلام‌آباد که نزدیک به هم قرار دارند، خاستگاه هنر کپوبافی در دزفول محسوب می‌شوند. کپوبافی برای مردم این منطقه نه‌تنها هنر و ذوق به شمار می‌رود، بلکه خودِ زندگی و شیوه مناسبی برای امرارمعاش زنان زحمتکشی است که در کنار کار طاقت‌فرسای روزانه، به آن می‌پردازند و همواره به‌عنوان میراثی گران‌بها، آن را حفظ کرده‌اند.
کپوبافی از بافته‌های حصیری و مواد اولیه آن کَرتک و برگ نخل‌های خرما است که از سالیان متمادی رواج داشته است؛ کرتک نوعی گیاه خودرو است که در حاشیه نهرها، رودخانه‌ها و دشت‌های منطقه شهیون به‌وفور یافت میشود. کپوبافی، بافت اشکال مسطح بیضی‌شکل و دایره‌ای‌شکل با کاربردهای مختلف و بافت مصنوعات صنعتی ازجمله گلدان، جای دستمال‌کاغذی، زیرکتری، زیرقوری، میوه‌خوری و انواع دیگر محصولات حصیری را شامل میشود.
نوع تولیدات کپو در منطقه، ازنظر کمی و کیفی در سطح بسیار خوبی قرار دارد. تاکنون، نمایشگاه کپوبافی نیز در روستای پامنار باهدف ارائه توانمندی‌های زنان و دختران این منطقه در امر کپوبافی و بافته‌های حصیری برگزارشده که موردتوجه گردشگران بسیاری واقع شده است. محصولات تولیدی کپو در این روستا و روستاهای شهرستان دزفول، به سایر نقاط کشور به‌ویژه تهران و شهرهای شمالی ارسال می‌شوند.
حجاری‌ها در خدمت کپوبافی
با توجه به اینکه هنر زنان و برخی از مردان شهیون کپوبافی است و برای دست‌بافت‌های آن‌ها، از پوشش گیاهی خاص این ناحیه و فراوانی درخت نخل که از دیرباز تاکنون در این منطقه وجود داشته استفاده میشود، تصمیم گرفتیم یکی از پروژه‌های تحقیقاتی خود که بیارتباط با قبرستان قلعه شاداب، نقوش تدفینی، کپوبافی و اقتصاد مردم محلی نیست را در شهیون به اجرا دربیاوریم.
کپوبافی همانند بیشتر هنرهای دستی، سینه‌به‌سینه و نسل‌به‌نسل انتقال پیدا کرده است. نقوشی که در حال حاضر روی کپوها استفاده می‌شوند، شامل طرح‌های ساده هندسی هستند که با دست‌های پرتوان صنعتگران این ناحیه روی کپوها نقش می‌بندند. با توجه به رکود کپوبافی در میان مردمان این ناحیه، این هنر بومی نیازمند به ارتقای نقوش و طرح است و می‌توان با جان‌بخشیدن به نقش و نگارها، به احیا و گسترش هر چه بیشتر این هنر بومی کمک کرد.
توانمندسازی جامعه روستایی
سال ۱۳۹۰ خورشیدی بود که پس از سفر به منطقه شهیون در استان خوزستان، برای انجام تحقیقات لازم به‌منظور انتشار کتاب گردشگری خوزستان با آرامستانی در کنار قلعه شاداب آشنا شدیم که ویژگی‌های خاصی داشت. اگرچه تمام کارهای لازم برای معرفی روستاهای گردشگری شهیون به طرق مختلف انجام شد، اما از آن زمان تا به امروز بازدیدهای مکرری از آن آرامستان داشتیم تا در صورت مشاهده تخریب‌ها و تعرض‌هایی که به آرامستان شده است، موضوع را با متولی حفظ آثار تاریخی درمیان بگذاریم.
سال ۱۳۹۵ خورشیدی، با تشکیل گروهی متشکل از این‌جانب، «آرش نورآقایی»، «بهار سرگزی»، «نوشین کاظمی» و «پوران زنگنه» و البته راهنمایی‌های سامان فرجی از پژوهشگران محلی در خوزستان تصمیم گرفته شد تا به بررسی نقوش تدفینی آرامستان قلعه شاداب بپردازیم. هدف از تشکیل این گروه، نه‌تنها بررسی نقوش تدفینی در قبرستان قلعه شاداب بود، بلکه به دنبال به وجود آوردن زمینه‌های لازم برای حفاظت از این آرامستان، استفاده از نقوش سنگ‌قبرها در کپوهای تولیدی منطقه شهیون و دیگر دست‌بافت‌ها، تولید انواع وسایل کاربردی با استفاده از طرح‌های در اختیار، چاپ کتاب و تهیه تولیدات تصویری برای معرفی نقش و نگارها، انتخاب برندی برای تولیدات محلی با استفاده از عنوانهای بومی و همچنین ایجاد بازار اقتصادی بودیم.
از ابتدای تشکیل این گروه، یک مرحله به‌صورت کامل و تک‌به‌تک از تمام قبرها، عکس‌برداری و فیلم‌برداری کردیم. سپس تعداد مزارهایی که نقش و نگار داشتند، مشخص شد و درنهایت طراحِ گروه، اقدام به طراحی تمام نقوش سنگ‌های بالاسر کرد. در ادامه، او با تفکیک تمام نقش‌ها، باعث شد تا با تنوع نقوش انسانی، حیوانی و جانوری، گیاهی و ابزار مواجه شویم. با آماده‌سازی طرح‌ها، به‌صورت آزمایشی تعدادی کپو توسط بومیان با الهام از نقوش بومی که در اختیار آنان قرار گرفت، بافته شد تا خوش‌نشینی نقوش روی کپوها و ترکیب‌بندی رنگ‌های پیشنهادی به دست بیاید. در ادامه این پروژه، تعدادی از نقوش با تنوع گوناگون روی لیوان چاپ شد تا نمونه‌های آزمایشی موردبررسی بیشتر قرار بگیرند. سپس نقوش موردنظر در اختیار سه تن از استادکاران صنایع‌دستی قرار گرفت تا انتشار نقوش تدفینی روی دیگر صنایع‌دستی نیز آزمایش شود.
اما کار ارزشمند دیگری که انجام شد، انتخاب نامی برای کپوهای تولیدی بود. این نام از میان داستان‌هایی که اهالی درباره قلعه شاداب نقل می‌کنند، انتخاب شد. پس از مشورت با تعدادی از اهالی که اقدام به تولید کپو می‌کنند، نام «دست‌آفرینه‌های کپو خورشیدآفرین قلعه شاداب» را انتخاب کردیم تا به‌عنوان برندی برای آن تولیدات، استفاده شود.
پروژه موردنظر در ابتدای مسیر است و در آینده نزدیک با مشارکت جامعه محلی، ضمن اینکه می‌توان به حفاظت هرچه بیشتر از آرامستان قلعه شاداب امیدوار بود، شاهد کاربرد هرچه بیشتر نقوش تدفینی در صنایع‌دستی منطقه نیز خواهیم بود. نکته دیگر اینکه محصولات کپوی شهیون به‌صورت شناسنامه‌دار عرضه می‌شوند تا از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری شود.
در برخی از شهرها و روستاها، توجه به صنایع‌دستی به‌عنوان فرصتی برای برونرفت از مشکلاتی در حوزه فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی، باعث شده تا در جوامع توسعه‌یافته داخل کشورمان برای این هنر-صنعت، برنامه‌ریزی لازم صورت بگیرد.
اکنون، ما به‌عنوان گروهی دوستدار توسعه پایدار و فعال در حوزه گردشگری و میراث فرهنگی، اعتقادداریم که با استفاده درست از صنایع‌دستی، توجه به نقوشی که می‌توانند باعث تأثیر در ابعاد گوناگون جوامع درحال‌توسعه شوند، مشارکت فعالانه اهالی روستاهای پامنار و اسلام‌آباد و بخش شهیون و حضور در بازارهای گوناگون، می‌توانیم ذائقه گردشگران داخلی و خارجی را که سلیقه‌های گوناگونی دارند، تأمین کنیم.
منبع: خبرگزاری مهر
